trăng non: Trần Văn Thảo

Trăng thẩn thơ

nhẹ cười trêu

vào

buổi hè

chói toả, dầm sương,—

một

nét cười

rõ biệt

lãnh đạm ngủ mê,

một

nụ cười lãng du,—

có hay

tậu chiếc áo

màu-trăng

thắt cà vạt

xanh-trời

sẽ đưa ta về đâu?

– Hạ Khúc tác giả William Carlos Williams 

Galerie Quynh hân hạnh giới thiệu trăng non — loạt tranh mới nhất của nghệ sĩ Trần Văn Thảo, một trong những hoạ sĩ trừu tượng hàng đầu Việt Nam. Tác phẩm thể hiện tinh ngôn ngữ thực hành đầy chiêm nghiệm và năng động đặc trưng: một thứ ngôn ngữ được viết nên bởi màu sắc, cử chỉ, và trực giác.

Trăng non là một tiêu đề không tuân theo cảm giác về bóng tối mà ta thường liên tưởng đến. Theo tính tự nhiên, đêm trăng đầu sẽ tối mịt hơn những đêm khác trong tháng. Đây là khoảng thời gian của mặc tưởng, đôi khi như nỗi cô đơn lúc bầu trời giấu đi ánh sáng của chính mình. Dẫu vậy, trong trăng non, Thảo chuyên chở một điều gì khác — một trạng thái tiềm năng, như hơi thở bị nén lại trước khi được thả ra. Không phải một khoảng không trống rỗng, mà là một khởi đầu đang thành hình, thu gom sức mạnh để chuẩn bị cho sự xuất hiện.

Thảo tiếp cận tựa đề trăng non như thực hành hội hoạ của mình: một cách trừu tượng, và không gán sẵn ý nghĩa. Ông bị cuốn hút đơn thuần bởi âm thanh của ngôn từ, sử dụng chính ngôn ngữ như một thể trừu tượng. Ông không muốn người xem nghĩ về một trăng non theo nghĩa đen khi họ nghe tựa đề. Thật ra, ông chẳng muốn họ cân nhắc một mặt trăng nào cả. Chính cụm từ là âm thanh thuần tuý, cảm giác thuần tuý, từ giã cái thuộc tính vũ trụ. Việc chối bỏ sự giải nghĩa này bản thân nó là một lối thực hành. Như Susan Sontag từng viết trong cuốn The Aesthetics of Silence, im lặng chẳng bao giờ trống không hoàn toàn; nó kiến tạo: “một hư vô đầy ắp, một khoảng rỗng tràn trề, một sự rung động hoặc câm lặng hùng hồn.” Sự im lặng của ông với ý nghĩa trở thành một tuyên ngôn, đòi hỏi ta phải lắng nghe kỹ càng hơn, để tìm mối liên hệ với điều mà chúng ta thấy.

Đây là nghịch lý với bất cứ văn bản nào viết về tác phẩm của Thảo: chúng diễn giải cái không gian người nghệ sĩ chủ ý tạo ra để không-diễn-giải, hay chèn lời vào cái im lặng dứt khoát của ông. Nhưng im lặng “vẫn, không thể né tránh, là một dạng diễn ngôn... và là một yếu tố trong cuộc đối thoại.” Theo đó, đoạn viết này nhận thức rõ ràng về tự thân giới hạn — không phải lời giải thích của nghệ sĩ, mà chính là phản hồi của người xem, khi tác phẩm đánh thức họ. Những bức tranh của ông mời gọi chúng ta ngắm nhìn chứ không phải chỉ lướt qua, để trực diện với nó như đối diện với một khung cảnh: mà không đòi hỏi sự thấu hiểu hay ép buộc phải tìm kiếm ý nghĩa lớn lao, mà thay vào đó trao trọn sự hiện diện và sự chú tâm của chúng ta, không thông qua nhu cầu phải giải mã.

Đây cũng là loạt tranh trẻ trung và rực rỡ sắc màu nhất của Thảo cho đến nay, một cuộc đổi dời tông màu đánh dấu sự biến chuyển của thời gian và nơi chốn mà người hoạ sĩ tìm thấy chính mình trong hiện tại. Mỗi tác phẩm đều thuyên chở gam màu dấu ấn riêng, và trăng non rạng rỡ với cường độ chưa từng thấy ở những loạt tranh trước, như thể ông đang đảo ngược sự lão hoá, nở rộ sức sống hơn là bị chế ngự. Những tác phẩm như trăng non #18 và trăng non #22 tỏa sắc với mảng màu hồng rực, cam neon, và vàng tươi xuyên qua trường lam thẫm, tựa như ánh sáng diệu kỳ trong một bầu trời đêm cổ tích. Bóng tối rung động cùng nhịp với cuộc sống, chờ đợi được cất tiếng. Trong khi đó, trăng non #21, #20, và #19 lại mang đến một nghịch đảo — nền vàng nhạt và trắng với các vệt đen đỏ, như thể chính mặt trăng tự “lộn ngược ra ngoài”. Đặt cạnh nhau, chúng khẳng định rằng trong thế giới của ông, trăng non không đồng nghĩa với bóng tối. Mỗi tấm toan trở thành một chốn của biến hoá, nơi bóng tối và ánh sáng cùng tồn tại, không triệt tiêu nhau mà giao thoa để mở một không gian thứ ba: khả thể.

Các tranh của ông trải ra như những điệu nhảy hài hoà, điều phối bởi sự sáng suốt của cơ thể. Con số “3”,“4” xoay ngược, các biến thể của dấu “+” thường xuất hiện xuyên suốt — loạt biểu tượng không mang ý nghĩa cố định nào, mà đơn giản chỉ là biểu hiện của cảm giác, được hình thành một cách tự nhiên theo chuyển động của tay ông trên mặt toan. Chúng là những gì còn lại của chuyển động, là dấu vết của một động tác đã biết thứ chúng cần trước khi ý nghĩ có thể định danh. Có một điều đáng nói ẩn sau lối thực hành này: cái mà tác phẩm khiến cơ thể làm, và tới lượt cơ thể, định dạng cái đang thành hình.

Tác phẩm của Thảo là một lời yêu cầu tương tự. Những bức tranh lên tiếng rõ ràng, và cảm xúc của chúng không lẫn vào đâu được. Ông trình bày chúng tách rời khỏi bối cảnh nền, mà không giải thích gì thêm để dàn xếp tác phẩm. Điều này mở một câu hỏi: những điều thân gần nào của cuộc sống mà ông lấy cảm hứng? Tính liền mạch trong từng bức tranh cho thấy rằng ông vẽ ra từ một nơi đã biết, một nơi đã sống, nhưng ông giữ lại các chi tiết riêng tư. Những gì còn lại là phần dư âm của chính cảm xúc, trao cho ta như một lời mời, hơn là lời thú nhận.

Trong cái phong cảnh trăng non tươi trẻ và thong dong của Thảo, ta tìm thấy quyền hạn. Một cái nhìn chăm chút hơn là cái liếc qua — “vững chắc, không tinh chỉnh, cố định.” Như Sontag từng viết “Một cái nhìn chăm chú có lẽ là thứ xa rời lịch sử nhất, và gần với vô tận nhất mà nghệ thuật đương đại có thể trở thành.” Thông qua lớp lớp cử chỉ và cảm xúc, ta được mời mơ mộng và buông mình theo sức mạnh của chúng — để gián đoạn hoài nghi, và để tin vào thứ chưa kịp thành hình. Bởi lẽ, mơ mộng, suy cho cùng, là hành động mường tượng về một tương lai sáng hơn những thứ ta có thể thấy: một nhật thực đảo ngược, bóng tối nhường đường cho ánh sáng mà ta chưa từng biết rằng nó sẽ đến.

Lời bởi Hà Anh Đào