trăng non: Trần Văn Thảo

Trăng thẩn thơ

nhẹ cười trêu

vào

buổi hè

chói toả, dầm sương,—

một

nét cười

rõ biệt

lãnh đạm ngủ mê,

một

nụ cười lãng du,—

có hay

tậu chiếc áo

màu-trăng

thắt cà vạt

xanh-trời

sẽ đưa ta về đâu?

– Hạ Khúc tác giả William Carlos Williams 

Galerie Quynh hân hạnh giới thiệu trăng non — loạt tranh mới nhất của nghệ sĩ Trần Văn Thảo, một trong những hoạ sĩ trừu tượng hàng đầu Việt Nam. Tác phẩm thể hiện tinh ngôn ngữ thực hành đầy chiêm nghiệm và năng động đặc trưng: một thứ ngôn ngữ được viết nên bởi màu sắc, cử chỉ, và trực giác.

Trăng non là một tiêu đề không tuân theo hàm ý thông thường về bóng tối mà tuần trăng mới gợi lên. Về bản chất, đêm trăng đầu sẽ tối hơn những đêm khác trong tháng. Đây là khoảng thời gian của mặc tưởng, đôi khi như nỗi cô đơn lúc bầu trời giấu đi ánh sáng của chính mình. Thế nhưng, trong trăng non, Thảo chuyên chở một điều gì đó khác biệt — một trạng thái tiềm năng, như hơi thở bị nén lại trước khi được bung tỏa. Không phải một khoảng không trống rỗng, mà là một khởi đầu đang thành hình, tích tụ sức mạnh để chuẩn bị cho sự trỗi dậy. 

Thảo tiếp cận tựa đề trăng non như thực hành hội hoạ của mình: một cách trừu tượng, và phi ý niệm định trước. Ông đơn thuần bị thu hút bởi âm thanh của từ ngữ, sử dụng chính ngôn ngữ như một dạng thức trừu tượng. Ông không muốn người xem nghĩ về một vầng trăng non theo nghĩa đen khi họ nghe tựa đề. Thật ra, ông chẳng muốn họ mường tượng đến bất kỳ vầng trăng nào. Từ ngữ là âm thanh thuần túy, cảm giác thuần túy, đã tách rời khỏi thiên thể quy chiếu của chúng. Sự khước từ diễn giải này tự thân nó đã là một thực hành. Như Susan Sontag viết trong cuốn The Aesthetics of Silence (tạm dịch: Tính thẩm mỹ của sự Tĩnh lặng), sự tĩnh lặng không bao giờ thực sự trống rỗng; nó kiến tạo: “một hư vô đầy ắp, một khoảng rỗng tràn trề, một sự rung động hoặc câm lặng hùng hồn.” Sự tĩnh lặng của ông với ý nghĩa trở thành một tuyên ngôn, đòi hỏi ta phải lắng nghe cẩn trọng hơn, tự tìm ra mối liên hệ của riêng mình với những gì ta thấy.

Đây là nghịch lý với bất cứ văn bản nào viết về tác phẩm của Thảo: chúng diễn giải cái không gian người nghệ sĩ chủ ý tạo ra để không-diễn-giải, hay chèn lời vào cái im lặng dứt khoát của ông. Tuy nhiên, sự tĩnh lặng “vẫn, không thể né tránh, là một dạng diễn ngôn... và là một yếu tố trong cuộc đối thoại.” Theo đó, đoạn viết này nhận thức rõ ràng về tự thân giới hạn — không phải lời giải thích của nghệ sĩ, mà chính là phản hồi của người xem, khi tác phẩm đánh thức họ. Những bức tranh của ông mời gọi chúng ta chiêm ngắm (stare) thay vì chỉ nhìn (look), để trực diện với nó như đối diện với một khung cảnh: mà không đòi hỏi sự thấu hiểu hay ép buộc phải tìm kiếm ý nghĩa lớn lao, mà thay vào đó trao trọn sự hiện diện và sự chú tâm của ta, không thông qua nhu cầu phải giải mã. 

Đây cũng là loạt tranh trẻ trung và rực rỡ sắc màu nhất của Thảo cho đến nay, một sự chuyển dịch trong bảng màu đánh dấu bước đi của thời gian và vị thế hiện tại của người nghệ sĩ. Mỗi tác phẩm đều thuyên chở gam màu dấu ấn riêng, và trăng non rạng rỡ với cường độ chưa từng thấy ở những loạt tranh trước, như thể ông đang đảo ngược sự lão hoá, nở rộ sức sống hơn là bị chế ngự. Những tác phẩm như trăng non #18 và trăng non #22 tỏa sắc với mảng màu hồng rực, cam neon, và vàng tươi xuyên qua trường lam thẫm, tựa như ánh sáng diệu kỳ trong một bầu trời đêm cổ tích. Bóng tối rung động cùng nhịp với cuộc sống, chờ đợi được cất tiếng. Trong khi đó, trăng non #21, #20, và #19 lại mang đến một nghịch đảo — nền vàng nhạt và trắng với các vệt đen đỏ, như thể chính mặt trăng tự “lộn ngược ra ngoài”. Đặt cạnh nhau, chúng khẳng định rằng trong thế giới của ông, trăng non không đồng nghĩa với bóng tối. Mỗi tấm toan trở thành một chốn của biến hoá, nơi bóng tối và ánh sáng cùng tồn tại, không triệt tiêu nhau mà giao thoa để mở một không gian thứ ba: khả thể. 

Các tranh của ông trải ra như những điệu nhảy hài hoà, điều phối bởi sự sáng suốt của cơ thể. Con số “3”,“4” xoay ngược, các biến thể của dấu “+” thường xuất hiện xuyên suốt — loạt biểu tượng không mang ý nghĩa cố định nào, mà đơn giản chỉ là biểu hiện của cảm giác, được hình thành một cách tự nhiên theo chuyển động của tay ông trên mặt toan. Chúng là những gì còn lại của chuyển động, là dấu vết của một động tác đã biết thứ chúng cần trước khi ý nghĩ có thể định danh. Có một điều đáng nói ẩn sau lối thực hành này: cái mà tác phẩm khiến cơ thể làm, và tới lượt cơ thể, định dạng cái đang thành hình. 

Tranh của Trần Văn Thảo cất lời một cách rõ ràng, và cảm xúc của chúng không thể nhầm lẫn. Ông trình bày chúng tách rời khỏi bối cảnh nền, mà không giải thích gì thêm để dàn xếp tác phẩm. Điều này mở một câu hỏi: Những điều thân gần nào của cuộc sống mà ông lấy cảm hứng? Tính tức thời (immediacy) của mỗi tấm toan cho thấy ông vẽ từ một nơi đã được thấu suốt, một nơi đã được sống, nhưng ông giữ lại các chi tiết riêng tư. Những gì còn lại là phần dư âm của chính cảm xúc, trao cho ta như một lời mời, hơn là lời tự thú. 

Trong cái phong cảnh trăng non tươi trẻ và thong dong của Thảo, ta tìm thấy quyền hạn. Một cái chiêm ngắm thay vì một cái nhìn — “vững chãi, không điều tiết, cố định.” Như Sontag từng viết “Một sự chiêm ngắm có lẽ là thứ xa rời lịch sử nhất, và gần với vĩnh cửu nhất mà nghệ thuật đương đại có thể đạt được.” Thông qua lớp lớp cử chỉ và cảm xúc, ta được mời mơ mộng và buông mình theo sức mạnh của chúng — để gián đoạn hoài nghi, và để tin vào thứ chưa kịp thành hình. Bởi lẽ, mơ mộng, suy cho cùng, là hành động mường tượng về một tương lai sáng hơn những thứ ta có thể thấy: Một nhật thực đảo ngược, bóng tối nhường đường cho ánh sáng mà ta chưa từng biết rằng nó sẽ đến.

Lời bởi Hà Anh Đào